Το Ολοκαύτωμα των Ρομά, η ανάγκη συλλογικής μνήμης και ο κίνδυνος που παραμένει ζωντανός

Άννα Μαρία Σεττέλα, ένα 10χρονο Ρομά κορίτσι, θύμα των Ναζί στο Άουσβιτς

Γράφει η Αλεξάνδρα Καραγιάννη* 

Κατά τα έτη 1933 έως 1945 οι Ρομά της Ευρώπης αποτέλεσαν στόχο διώξεων των Ναζί. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου εκατοντάδες χιλιάδες Ρομά σε ολόκληρη την Ευρώπη εξοντώθηκαν από τους Ναζί και τους συμμάχους τους. Πολλοί θανατώθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, εκτελέστηκαν ή πέθαναν από την πείνα, τις ασθένειες και τις κακουχίες...

Σε αντίθεση με τις παραπλανητικές εικόνες της εθνικοσοσιαλιστικής προπαγάνδας, οι περισσότεροι Ρομά ήταν ενσωματωμένοι στις κοινωνίες στις οποίες ζούσαν, ενώ πολλοί είχαν υπηρετήσει στον στρατό και είχαν παρασημοφορηθεί.    

Παρά, ωστόσο, την ένταξη των Ρομά στον Γερμανικό στρατό και την συνεισφορά τους στο έθνος σε όλη την ιστορία της χώρας και στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, στις 26 Νοεμβρίου του 1937, ο υπουργός πολέμου του Ράιχ εξέδωσε διάταγμα το οποίο απαγόρευε στους Ρομά να εντάσσονται στο στρατό. Περίπου την ίδια στιγμή, η «Ερευνητική Μονάδα Φυλετικής Υγιεινής» διατάχθηκε από τον Χάινριχ Χίμλερ να καταγράψει όλους τους Ρομά που ζούσαν σε γερμανικά εδάφη.

Το 1938 το Ναζιστικό καθεστώς της Γερμανίας ανακάλεσε τα πολιτικά δικαιώματα των Ρομά, ενώ τους απαγορεύονταν να χρησιμοποιούν τα δημόσια μέσα μεταφοράς, τα δημόσια νοσοκομεία, τα σχολεία, ακόμη και τις παιδικές χαρές. Σε πολλά μέρη απαγορευόταν να εισέλθουν σε μπαρ, κινηματογράφους και καταστήματα. Το Μάρτιο του 1939, τα εθνικά τους έγγραφα ταυτότητας κηρύσσονται άκυρα και εκδίδονται νέα ειδικά δελτία ταυτότητας για όλους τους Ρομά.

Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς – Μπιρκενάου είχε κατασκευαστεί ένα ειδικό τμήμα για τους Ρομά, το τμήμα β ΙΙ ε, το οποίο ονομάστηκε “Zigeunerfamilienlager”, δηλαδή στρατόπεδο οικογενειών Ρομά ή “Ζ”. 

Τον Μάιο του 1943, ο Δρ. Τζόζεφ Μένγκελε τοποθετήθηκε στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου και έγινε ο γιατρός του στρατοπέδου  “Ζ”. Μία πλευρά της «ιατρικής έρευνάς» του επικεντρώθηκε στα πανομοιότυπα δίδυμα, και έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα παιδιά των Ρομά. Ο Μένγκελε υπέβαλε τα θύματά του σε φρικτά πειράματα και βασανιστήρια, σκοτώνοντας πολλά από αυτά για να διαμελίσει τμήματα του σώματός τους.

Πολλά από τα θύματα των Ναζί ήταν παιδιά. Ανάμεσά τους και η Άννα Μαρία Σεττέλα, ένα 10χρονο κορίτσι, θύμα των Ναζί, η φωτογραφία της οποίας τραβήχτηκε ενώ εκείνη βρισκόταν στο τρένο για το Άουσβιτς. Τρεις μήνες αφού τραβήχτηκε η φωτογραφία της, η Σεττέλα θανατώθηκε σε θάλαμο αερίων του Άουσβιτς. Η ταυτότητά της παρέμενε άγνωστη για δεκαετίες και ήταν γνωστή ως το κορίτσι με το μαντήλι στο κεφάλι, ενώ για χρόνια θεωρούνταν πως ήταν εβραϊκής καταγωγής και αποτελούσε σύμβολο της γενοκτονίας των Εβραίων από τους Ναζί, ώσπου το 1994 ένας δημοσιογράφος ανακάλυψε, μετά από επίμονη έρευνα, την ταυτότητά της, διασταυρώνοντας τον αριθμό του τρένου στο οποίο επέβαινε με την ημερομηνία και τη λίστα επιβατών. Η μικρή Σεττέλα ήταν Ρομά και βρήκε φρικτό θάνατο στο Άουσβιτς μαζί με την οικογένειά της.

Στις 2 Αυγούστου 1944, όσοι Ρομά είχαν απομείνει  στο στρατόπεδο “Ζ”, σχεδόν 2.900 άνδρες, γυναίκες και παιδιά, μεταφέρθηκαν σε θαλάμους αερίων όπου και εξοντώθηκαν. Μέχρι το πρωί της 3ης Αυγούστου 1944, το στρατόπεδο “Ζ” είχε αδειάσει. Αυτό σηματοδότησε το τέλος του Zigeunerfamilienlager στο Άουσβιτς.

Μετά την απελευθέρωση του Άουσβιτς από τους Σοβιετικούς στις 27 Ιανουαρίου 1945, μόνο 4 Ρομά βρέθηκαν ζωντανοί.

Η ευρωπαϊκή συλλογική μνήμη της γενοκτονίας των Ρομά παραμένει μέχρι σήμερα περιορισμένη με αποτέλεσμα πολύ συχνά να μιλάμε για το ξεχασμένο ολοκαύτωμα. 

Στη δίκη της Νυρεμβέργης δεν υπήρχαν Ρομά να καταθέσουν.

Η Γερμανία δεν κατέβαλε ποτέ αποζημιώσεις στους Ρομά και για πολλά χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, αρνούνταν ότι αυτοί στοχοποιήθηκαν λόγω της φυλετικής τους καταγωγής. Μόλις το 1982 η Δυτική Γερμανία αναγνώρισε επίσημα την γενοκτονία των Ρομά.

Σήμερα, η κοινότητα των Ρομά, καταβάλει σημαντικές προσπάθειες προκειμένου να ανασύρει όλα τα χαμένα στοιχεία που αφορούν το ολοκαύτωμα με σκοπό να ευαισθητοποιήσει τους νέους Ρομά και την ευρύτερη κοινωνία, αλλά και τις κυβερνήσεις για τον κίνδυνο που ελλοχεύει η ιστορία του παρελθόντος να επαναληφθεί. 

H Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει καλέσει ανοιχτά τα κράτη μέλη σε όλη την Ευρώπη να αναγνωρίσουν το ολοκαύτωμα των Ρομά, ενώ το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υιοθέτησε το ψήφισμα της 15ης Απριλίου 2015 με το οποίο αναγνωρίζει την 2α Αυγούστου ως ημέρα μνήμης του ολοκαυτώματος των Ρομά.

Η αναγνώριση του Ολοκαυτώματος των Ρομά σε όλη την Ευρώπη είναι σημαντική προκειμένου να γίνει αντιληπτό από τις κοινωνίες πως οι θηριωδίες των Ναζί εις βάρος των Ρομά  ήταν το αποτέλεσμα όχι μόνο της ρατσιστικής ιδεολογίας των Ναζί αλλά και του γενικευμένου ρατσισμού και των πολλαπλών διώξεων που οι Ρομά αντιμετωπίζουν διαχρονικά στην Ευρώπη έως και σήμερα.

(Η 27η Ιανουαρίου έχει καθιερωθεί από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών ως Διεθνής Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.)

Αλεξάνδρα Καραγιάννη

*Νομικός Ρόμικης καταγωγής, εμπειρογνώμονας του Συμβουλίου της Ευρώπης, Επιστημονική συνεργάτιδα στη γενική Γραμματεία Κοινωνικής Αλληλεγγύης και καταπολέμησης της φτώχειας και Ειδική Γραμματέας Ανθρωπίνων δικαιωμάτων της Πανελλαδικής Συνομοσπονδίας Ελλήνων Ρομά «Ελλάν Πασσέ»